Był synem Herberta Bormanna, młynarza z Jerzwałdu i Pauliny. Mieszkali w czynszowym domu przy ul Suskiej 5, należącym przed wojną do Pani Charlotte Molter z Królewca.
W tym domu (obecnie mieszka tu rodzina p. Gołębiewskich) mieszkała rodzina Borrmannów.
Fritz Borrmann po wojnie zamieszkał z ocaloną rodziną w małej miejscowości Altenmedingen w Niemczech (Dolna Saksonia) https://www.altenmedingen.de/
Tam napisał swoje wspomnienia z Jerzwałdu.
- „Mein Dörfchen am Flachseestrand” (Moja wioska nad jeziorem Płaskim)
opublikowane w „Ostpreussen Blatt”, Rok 18 Nr 33 z dn. 19.08.1967.
2. „So war es in Gerswalde” (Tak było w Jerzwałdzie)
Artykuł zamieszczony pierwotnie w biuletynie „Mohrungen Haimatkreis Nachrichten” Nr 40 z roku 1984. Kopię otrzymałem od Kazimierza Medeli.
Oto tekst oryginalny:
„So war es in Gerswalde”
Am nordwestl. Ausläufer des große Geserich-Sees, dem Flach-See, liegt an der Straße Saalfeld-Rosenberg das größte Dorf des Kreises Mohrungen, unser Heimatort Gerswalde.
Umgeben von weiten Wäldern und zahlreichen Seen ist das Dorf weit ausladend in einer Landschaft voller herber Schönheit und Weite eingebettet. Seine Ausdehnung war beträchtlich und für heutige Begriffe kaum vorstellbar: Von der Ziegelei Ekruth gerechnet bis zur Eichenlaube waren es ca. 2,5 km und in Richtung Kunzendorf auch noch einmal 2 km.
Gerswalde hatte 1939 mehr als 1.200 Einwohner. Die großen Waldungen boten veilen Landsleuten Arbeit und Brot. Im Winter waren fast alle Bauhandwerker, und es gab davon viele in Gerswalde, mit dem Holzeinschlag beschäftigt. Das geschlagene Holz wurde mit Pferde – Gespannen zu den großen Sägewerken in Saalfeld und nach Rosenberg transportiert. Solange Schnee lag, erfolgte der Abtransport mit schweren Pferdeschlitten. Sommertags geschah das mit Langholz-Wagen. Alles in allem eine schwere und anstrengende Arbeit für Mensch und Tier. Große Mengen wurden auch zu den Ablagen gebracht, wo das Holz dann im Sommer zu den bekannten Flößen zusammengestellt wurde und auf dem Wasserweg von einem Schlepper gezogen bis nach Dt.Eylau, Osterode und Elbing gelangte. Anderes Nutzholz (sogenanntes Böttcher-Holz) brachten die Oberländer Kähne zu ihren Bestimmungsorten.
Auch die Früchte des Waldes, Beeren und Pilze, waren stets reichlich vorhanden. In den Sommerferien Urlaubssorgen hatte damals noch niemand! zogen schon zu früher Morgen- stunde Alt und Jung mit Körben, Eimern und Kannen zur Blaubeeren-Ernte los. Beim Pflücken färbten sich die Hände blau; sie bekamen ihre natürliche Hautfarbe erst wieder, wenn alles vorbei war. An geschützten Stellen lagen in der Sonne oftmals Kreuzottern, und es ist mehrmals vorgekommen, daß Unvorsichtige von diesen Reptilien gebissen worden sind. Gottseidank ist damals niemand an einem solchen Schlangenbiß gestorben.
Wie die Wälder, so wurden auch die zahlreichen Seen auf vielerlei Art genutzt. Mehrere Fischer unseres Dorfes hatten Sommer und Winter mit dem Fischfang zu tun, die Angler kamen auch nicht zu kurz. In dem Flach-See wuchs die Wasserdistel, die von den Bauern gerne als Schweinefutter verwendet wurde. Außerdem gab es an den flacheren Stellen des Sees eine Art Tang, Kassubenkraut genannt, das bis dicht unter die Wasseroberfläche ein ver- filztes Pflanzennetz bildete. Im Herbst wimmelte der See von Kähnen, in denen barfuß und mit hochgekrempelten Hosen die 'Krautfischer’ standen. Mit dem Ruder oder einer langen Stange wurden die braungrünen Wasserpflanzen herausgefischt und die Boote bis zur äußersten Grenze der Tragfähigkeit damit beladen. Das war eine nasse, kalte und keineswegs leichte Arbeit. Nachdem das Kraut an Land abgeladen und dort nach einer Weile verrottet war, wurde es auf die Felder gefahren und als Dünger untergepflügt.
Unsere ostpreußischen Winter waren in der Regel recht kalt und schneereich. Der Flach- See und die anderen vielen Seen hatten dann meterdicke Eisdecken, worüber sich die Kinder besonders freuten und jede freie Minute zum Schlittschuh-Laufen oder Schurrgeln benutzten. In klaren, also sehr kalten, Frostnächten barst das Eis mit Donnergetöse. Dann bildeten sich breite Spalten in der Eisdecke, die dem Unvorsichtigen oder Leichtsinnigen zum Verhängnis werden konnten. Die Pferde, die die schweren Holzschlitten zogen, brachen in der Eisdecke ein und es bedurfte dann stundenlanger mühevoller Arbeit, die Tiere zu bergen. Waghalsige Kutscher fuhren mitunter noch über den See, wenn die Eisschmelze schon begonnen hatte. Schwarz und unheimlich sah der See dann aus, unter jedem Pferdetritt nirschte und krachte das Eis. Die warmen Strahlen der März-Sonne ließen Schnee und Eis bald schmelzen und der Frühling kündigte sich an. Über Nacht war dann das Eis geborsten. Mächtige Schollen wurden von Wind und Wellen gegen die Ufer getrieben, wo sie sich zu Bergen türmten und alles vor sich herschoben, was ihnen im Wege stand. Durch solche Eismassen sind öfters am Frischen Haff die Gleise der Haffufer-Bahn, die stellenweise dicht am Ufer verlegt waren, beiseite geschoben und unterbrochen worden. Ein Beispiel für die unvorstellbaren Naturgewalten.
Wenn der Sommer dann seinen Einzug hielt, ließen die ersten Gewitter nicht lange auf sich warten. Wenn die Hitze schwäl und unerträglich wurde, bezog sich der Himmel meist schon am frühen Nachmittag mit einer Dunstschicht, die sich mehr und mehr verdichtete. Dicke Haufenwolken bildeten gewaltige Gebirge, die alle möglichen Formen und Farben annahmen. Giftig schwefelgelb bis schwarz schob sich die Unwetterfront über den See und den Wald heran. In der Ferne hörte man es schon grollen, das dann bald immer deutlicher wurde. Die ersten Blitze zuckten hernieder und lauter Donner ließ die Fensterscheiben dröhnen. Das Wasser und der Wald hielten die Gewitterwolken gerne auf, so daß sie oftmals viele Stunden brauchten, bis sie unser Dorf erreicht hatten. Sobald die Blitze greller wurden und der Donner noch lauter krachte, wußten wir, daß das Wetter über dem Dorf stand. Wenn dann plötzlich ein blendender bläulich-weißer Blitz vom Himmel herniedersauste, dem augenblick- lich ein markerschütternder Donnerschlag folgte, dann hatte es eingeschlagen. Rötlicher Feuerschein kündigte das Unglück an, und die Feuerglocke, die hoch im Giebel der Schule hing, begann wimmernd zu bimmeln. Die Männer der Freiw. Feuerwehr pflegten bei schweren Gewittern schon Uniform und Stiefel anzuziehen und sich einsatzbereit zu halten. Die alte Handdruckspritze wurde aus dem Spritzenhaus geholt, ein paar Pferde davor gespannt, und in fliegender Eile gings zum Brandherd. Obwohl in Gerswalde kein Mangel an Wasser war, konnte das vom Feuer betroffene Haus oder der Stall kaum gerettet werden. Die Feuerwehr mußte sich meist darauf beschränken, anliegender Gebäude vor einem Übergreifen des Feuers zu schützen sowie Tiere und Inventar zu bergen.
Im Jahre 1929, an einem drückend heißen Sommertag, tobte über den ganzen südwestlichen Ostpreußen ein fürchterliches Unwetter. Wir arbeiteten damals in Gr.Brausen und bauten dort eine neue Schule. Als das Wetter den Ort erreicht hatte, verließen wir eiligst die Baustelle, und flüchteten in das nur etwa 50 m entfernt stehende alte Schulgebäude. Eini- ge Bauhandwerken hatten nur noch die auf halben Wege gelegene Baubude erreichen können. Danach schien die Welt unterzugehen! Das war kein normales Gewitter sondern ein Inferno entfesselter Naturgewalten, vergleichbar mit einem schweren Trommelfeuer, von dem wir Jungen durch ältere Gesellen und deren Kriegserlebnissen gehört hatten. Erst gegen Abend hatte sich das schwere Unwetter verzogen. Es dauerte dann auch nicht lange, bis die erster Riobsbotschaften über das Ausmaß der Schäden bekannt wurden. (In Schwalgendorf, unserem Nachbarort, hatte der Wettergott furchtbar getobt. Allein 11 Gebäude waren damals dort vom Blitz getroffen worden. Das ganze Ausmaß der Katastrophe ist noch schlimmer, wenn man sich daran erinnert, daß 1928, also ein Jahr zuvor, bei einem riesigen Schadenfeuer 23 Gebäude den Flammen zum Opfer gefallen waren.)
Doch wieder zu Gerswalde zurück. Mittelpunkt des Dorfes war die große schöne Schule, in der 28 Jahre lang Hauptlehrer Ernst Skupch sein strenges aber segensreiches Regiment zum Wohle ganzer Generationen von Gerswaldern führte. Auf dem Schulhof, gleich neben dem Friedhof, wurde etwa Mitte der 20er Jahre ein Krieger-Denkmal für die im 1.Weltkrieg ge- fallenen Soldaten errichtet. Auf dem Fundament, aus behauenen Feldsteinen, standen in Form eines Obelisken 4 riesige quadratische Granitblöcke, gekrönt von einer Granitplatte als Dach, hoch übereinander. Sie trugen die Inschrift: 'Denen, die nicht wiederkamen’. Auf dem unteren Granitblock waren an seinen 4 Seiten die Namen der Gefallenen eingemeißelt Gerswalde hat in beiden Weltkriegen einen gewaltigen Blutzoll erbracht. So hat auch die Mehrzahl meiner Jugendfreunde und Sportkameraden auf den Schlachtfeldern ihr Leben gelassen. Kein Gedenkstein in der Heimat gibt Kunde von ihrem Heldentod. Ihre Gräber in den Weiten des Ostens sind verschwunden und ausgetilgt, wie einst ihr Leben. Für uns, die Überlebenden gab es keine Heimkehr. In unserer Heimat haben sich Fremde angesiedelt. Sie werden in diesem Land, das ihnen nie gehört hat und nie gehören wird, solange es von uns rechtmäßigen Besitzern nicht aufgegeben wird, auch immer Fremde bleiben.
In unserem Dorf Gerswalde gab es 3 Gastwirtschaften; eine davon, die 'Eichenlaube’ lag un- mittelbar am Waldrand. Alle 3 verfügten über schöne Säle, in denen die Vereine des Dorfes ihre Sommer-und Winterfeste feierten. Das waren wirkliche Feste! Einem hervorragend gespielten Theaterstück folgten Stunden voller Frohsinn und Tanz.
Im Sommer zogen die Vereine mit Musik und Fahnen zum Schützenplatz im nahegelegenen Wald. Dort befanden sich die Schießstände und eine Tanzfläche gab es dort auch. Bis zum Einbruch der Dunkelheit wurde hier gefeiert, und dann ging es wieder mit Musikklängen zum Dorf zurück.
Unser Dorf hatte mehrere Verkaufsläden, u.a. 2 Bäckereien und 2 Fleischereien. Es gab auch eine Molkerei, von der die Dorfbevölkerung und die Umgebung fast sämtliche Milchprodukte beziehen konnte. Wichtige Handwerksbetriebe, wie Tischler, Schuhmacher, Böttcher, Stellmacher, Schmiede und Sattler waren ebenfalls vorhanden. Es gab auch einen Zahnarzt und einen behördlich zugelassenen Fleischbeschauer. Das Sägewerk, der Mursch-Betrieb, der so vielen Gerswaldern Arbeit und Brot gegeben hatte, verlor leider in den 20- er Jahren immer mehr an Bedeutung. Das große Gatter stand still und andere liefen nur mit halber Leistung.
In der modernen Kunstmühle ruhten die Steine und Walzenstühle, so daß viele shemals dor Beschäftigte in Saalfeld oder Rosenberg andere Arbeit annehmen mußten.
Von Norden nach Süden wurde das Dorf von einem kleinen Bach durchquert, der den Flachser mit dem Rotzung-See verband. Westlich des Baches war der Boden leichter, meist sandiger Kartoffel- oder Roggen-Acker. Der östlich gelegene Teil war dagegen schwerer Lehmboden, der an heißen Sommertagen daumenbreite Risse zeigte. Die bäuerlichen Betriebe waren bei uns von mittlerer Größe, d.h. kaum über 100 Morgen groß.
Zu Beginn der 30er Jahre herrschte überall große Arbeitslosigkeit. Gerswalde und seine Umgebung waren davon ebenfalls betroffen. Damals wurde im Zuge der ostpreußischen Verteidigungsanlagen gegen den macht- und kriegstreibenden polnischen Nachbarn mit dem Bau eines Kanals begonnen, der unseren Flachsee mit dem malerisch im Walde ge- legenen Twarusczek-See verbinden sollte. Dabei haben viele Gerswalder schwerste Arbeit bei kargem Lohn leisten müssen, denn Bagger und Planierraupen waren damals noch nicht im Ein- satz. Leider sind alle diese Anlagen später nie zum Tragen gekommen bzw. haben uns etwa genutzt.
1925 taten sich die jungen Männer des Dorfes zusammen und gründeten den Turn- und Sport verein Gersvalde. Zum 1.Vorsitzenden wurde Paul Zimmermann gewählt. Er war ein gestande ner Mann, der beim Boxeraufstand 1900-01 in China dabei gewesen war und mehrere Verwundungen erlitten hatte. Zum 1. Turnwart wurde Paul Klotzke, ein Elbinger, der bei der Fir Mursch als Kraftfahrer beschäftigt war, ernannt. Er hat den Turnern ein beachtliches K nen vermittelt. So wurde im Sommer hauptsächlich Leichtathletik betrieben, die auf dem Schulhof und der danebenliegenden Dorfstraße stattfand. Natürlich wurde auch Fußball ge spielt und zwar auf der sogenannten Holzablage im Wald. Diese Holzablage war keineswegs ein brauchbarer Fußballplatz, denn tiefe Wagenspuren, große Löcher und ebensolche Hügel verteilten sich über den ganzen Platz. Doch die Gerswalder Fußballer jener Zeit störte das kaum. Es gab sogar einige Talente unter uns, die sich beim Umgang mit dem Ball durc aus mit den heutigen Bundesliga-Spielern hätten messen können! In der Leichtathletik we außer den Wettkämpfen mit anderen Vereinen der Nachbarschaft die alljährliche Tannenber Staffel (6 x 100 m) der Höhepunkt. Diese Staffel wurde gegen die Mannschaft von Schwalę dorf gelaufen. Soweit ich zurückdenken kann, hat Gerswalde wohl immer den Sieger gestel.
Anfang der 30er Jahre bauten wir Sportler uns dann auf dem 'Krebs-Berg’ eine eigene Sp anlage. Jeder Handschlag und Spatenstich erfolgte in Eigenleistung, denn eine finanziel Unterstützung für Dorf-Vereine gab es nicht.
Die Winter-Monate waren ausschließlich dem Geräte-Turnen vorbehalten. In dem neuen schċ Saal der Gastwirtschaft Damrau wurde zweimal wöchentlich eifrig geturnt. Viele Turner e reichten ein sehr beachtliches Leistungsniveau. Nach Schluß der Übungsabende setzten w oft noch um den großen Ofen und sangen voller Begeisterung alte Volks-und Turner-Liede: In späteren Jahren habe ich wiederholt an die Verse eines alten Turnerliedes gedacht, dem es u.a. heißt: 'Doch türmen am Himmel sich Wolken auch schwer und ziehen Gefahren 1 rauf, dann wogt es im Herzen uns heilig und her, das Vaterland rat, frisch auf! Dann setzen wir das Leben ein, den Feind zu besiegen, um frei zu sein!’
Mann für Mann haben Turner und Sänger das Gelöbnis getreu erfüllt. Sie alle haben Blut Leben eingesetzt, um das Vaterland und die ostpreußische Heimaterde zu retten. Den Hel tod starben neben vielen anderen auch unsere Vorbilder in sportlicher und menschlicher Hinsicht: Otto Heruth, Hermann Lonkowski und Fritz Meißner.
Die beste Zeit in seiner kurzen Geschichte erreichte der Verein zweifellos unter dem V sitz von Kurt Bartnik. Er war bei uns Lehrer, sehr rührig und voller guter Ideen. Da es selbst ein brillanter Klavierspieler war, stellte er bald auch eine kleine Musikkapell bestehend aus 10-12 Mitgliedern des Vereins, zusammen, die mit Geige, Mandoline, Laute und anderen Instrumenten oft in unserem Dorf zum Tanz aufspielte und gerne gehört wurd Ebenfalls unter der Vereinsführung von Kurt Bartnik begannen wir mit dem Sportschießen Dazu wurden 2 neue Kleinkaliber-Büchsen angeschafft und am Sonntagnachmittag zogen wir dann mit Gesang zu den Schießständen. Dort wurde der Umgang mit dem sportlichen Gewehr und das Schießen stehend, kniend und liegend, also in 3 Anschlagarten, fleißig geübt. Inzwischen deckt auch diesen unvergessenen Vereinsvorsitzenden der kühle Rasen.
Nur wenige friedliche Jahre waren danach Gerswalde noch beschieden. Mit Ausbruch des 2. Weltkrieges im Jahre 1939 begann das große Verhängnis, Bestes Mannestum und die Ju- gend wurden zu den Waffen gerufen. Seite an Seite kämpften sie bis zur Hingabe des Le- bens. Nach fast 6 Kriegsjahren brach das Unheil über Nacht in Gerswalde herein. Die rote Plut tabte in Ostpreußen. Aufgehetzt von Ilja Ehrenburg und Genossen verübten sow- jetische Trappen unvorstellbare Grausamkeiten. Wie überall, so wurde auch in Gerswalde die Bevölkerung, der es nicht gelungen war, sich in Sicherheit zu bringen, geschändet, gemordet und verschleppt, Häuser und Gehöfte niedergebrannt, das vorhandene Vieh nach Rußland abtransportiert. Diejenigen, denen die Flucht gelungen war, zogen durch die Wal- der über Alt-Christburg in Richtung Marienburg einem ungewissen Schicksal entgegen. Ge- blieben waren nur Wenige und unsere Toten. Seit mehr als 700 Jahren wurden sie in ost- preußischer Erde, die sie einst besiedelten und dem Deutschen Reich nutzbar machten, be- stattet. Sie ruhen auf den Friedhöfen unserer Dörfer und Städte, den Schlachtfeldern bei Tannenberg, Hohenstein und anderswo oder wurden verscharrt am Straßenrand, weil sie auf der Flucht bei strengem Frost in Eis und Schnee oder durch feindliche Tiefflieger umka- men. Sie alle werden keine ewige Ruhe in ihren Gräbern finden und immer darauf warten, daß wir, ihre Angehörigen und Freunde, dereinst zurückkehren mögen.
Fritz Borrmann (fr.Gerswalde) Lindenstr. 13, 3119 Altenmedingen
Euphorie oder Enttäuschung
Manche Landsleute, die – sehr heimatverbunden die alten Stätten ihrer Herkunft besucht,
sie haben verändert vorgefunden,
was man zurückließ bei ihrer Flucht.
Das Städtchen, in dem einst sie geboren, zeigte ihnen ein ganz anderes Bild: Kein Gebäude war vom Krieg ungeschoren. Gar manche Sehnsucht blieb ungestillt.
Sie gingen auf den alten Straßen spazieren zum Geburtshaus hin, falls nicht abgebrannt. Wollten die Gräber der Eltern mit Blumen zieren: Es schien fast, als sei es ein anderes Land.
Ein Blick fiel auf die Linde im Garten, auf der man als Kind die Welt sich erschuf: Damals sah man zwei glückliche Menschen warten auf der Rasenbank lauschend dem Kuckucks-Ruf.
Man wollte den alten Wiesenweg suchen, auf dem die Blumen am Feldrain geblüht.
Man ging die Straße unter Eichen und Buchen:
Doch hatte man sich vergebens bemüht.
Kaum erkennbar sind Kirchen, Markt und Straßen, geht man in der Erinnerung Spur.
Doch niemals in Vergessenheit geraten lassen dieses Land: Es ist unsere Heimatflur!
Anton Wagner (fr.Mohrungen) Agnesstr. 67
5300 Bonn 3
oraz tłumaczenie przy pomocy DeepL:
Tak było w Jerzwałdzie
Największa wieś w powiecie Mohrungen, nasza rodzinna wieś Jerzwałd, leży nad północno-zachodnią odnogą Jezioraka, jeziorem Płaskim, przy drodze Saalfeld-Rosenberg.
Otoczona rozległymi lasami i licznymi jeziorami wieś osadzona jest w krajobrazie pełnym surowego piękna i rozległości. Jej rozległość była znaczna i trudno wyobrażalna w dzisiejszych warunkach: od cegielni Ekruth do dębowej altany było około 2,5 km, a w kierunku Witoszewa również kolejne 2 km.
Jerzwałd w 1939 roku liczył ponad 1200 mieszkańców. Rozległe lasy zapewniały pracę i chleb dla wielu rodaków. W zimie prawie wszyscy rzemieślnicy budowlani, a było ich w Gerswalde wielu, zajmowali się cięciem drewna. Ścięte drewno transportowano do dużych tartaków w Zalewie i Suszu konno i wozem. Dopóki był śnieg, drewno transportowano ciężkimi saniami ciągniętymi przez konie. W lecie używano długich wagonów do przewozu drewna. W sumie była to ciężka i mozolna praca dla człowieka i zwierzęcia. Duże ilości drewna zwożono również do składów, gdzie latem składano je w dobrze znane tratwy i transportowano drogą wodną do Iławy, Ostródy i Elbląga, ciągnięte przez holownik. Inne drewno (tzw. drewno bednarskie) było przywożone do miejsca przeznaczenia przez barki Oberlandu.
Owoce lasu, jagody i grzyby, też były zawsze obfite. W czasie wakacji starzy i młodzi wychodzili wczesnym rankiem z koszami, wiadrami i dzbanami, aby zbierać jagody. Podczas zbierania ręce stawały się niebieskie; naturalny kolor skóry odzyskiwały dopiero po zakończeniu wszystkiego. W osłoniętych miejscach często leżały na słońcu żmije i zdarzyło się kilka razy, że nieostrożni ludzie zostali ukąszeni przez te gady. Dzięki Bogu nikt nie umarł od takiego ukąszenia węża.
Podobnie jak lasy, liczne jeziora były wykorzystywane na wiele sposobów. Kilku rybaków z naszej wsi zajmowało się wędkowaniem latem i zimą, a i wędkarzy nie brakowało. W płytkim jeziorze rósł oset wodny, który rolnicy chętnie wykorzystywali jako paszę dla świń. Ponadto w płytszych partiach jeziora występował rodzaj wodorostów zwany sutaszem, który tuż pod powierzchnią wody tworzył sfilcowaną sieć roślinną. Jesienią na jeziorze roiło się od barek, w których „poławiacze ziół” stali boso i z podwiniętymi spodniami. Brązowo-zielone rośliny wodne wyławiane były za pomocą wiosła lub długiej tyczki, a łodzie ładowane były nimi do granic możliwości. Była to mokra, zimna i w żadnym wypadku niełatwa praca. Po wyładowaniu zielska na ląd, gdzie po pewnym czasie zgniło, wożono je na pola i zaorywano jako nawóz.
Nasze wschodniopruskie zimy były zazwyczaj dość mroźne i śnieżne. Jezioro Płaskie i inne liczne jeziora miały wtedy grube na metry tafle lodu, z czego dzieci cieszyły się szczególnie i wykorzystywały każdą wolną chwilę na jazdę na łyżwach lub szusowanie. W pogodne, tzn. bardzo zimne, mroźne noce lód pękał z gromkim rykiem. Wtedy w pokrywie lodowej tworzyły się szerokie szczeliny, które mogły być zgubą nieostrożnych lub lekkomyślnych. Konie ciągnące ciężkie drewniane sanie wbijały się w lód, a odzyskanie zwierząt wymagało wielu godzin żmudnej pracy. Ośmieleni woźnice czasem jeszcze przejeżdżali przez jezioro, gdy lód zaczął się już topić. Jezioro wyglądało wtedy czarno i niesamowicie, lód chrzęścił i pękał pod każdym końskim kopnięciem. Ciepłe promienie marcowego słońca wkrótce roztopiły śnieg i lód, a wiosna zapowiedziała się sama. Z dnia na dzień lód się rozpadł. Potężne kry były popychane przez wiatr i fale w kierunku brzegu, gdzie piętrzyły się w góry i spychały przed siebie wszystko, co stanęło na ich drodze. Takie masy lodu często spychały na bok i przerywały tory Kolei Haffufera, które miejscami były ułożone blisko brzegu. Przykład niewyobrażalnych sił natury.
Gdy nadeszło lato, pierwsze burze nie nadchodziły długo. Gdy upał stawał się palący i nie do zniesienia, wczesnym popołudniem niebo zwykle pokrywało się warstwą mgły, która stawała się coraz bardziej gęsta. Grube chmury cumulus tworzyły ogromne góry, które przybierały najróżniejsze kształty i kolory. Trująca siarkowa żółć do czerni, front burzowy zbliżał się nad jezioro i las. W oddali słychać już było jej dudnienie, które wkrótce stało się coraz wyraźniejsze. Pierwsze błyski piorunów błysnęły w dół, a głośne grzmoty zagrzechotały w oknach. Woda i las chętnie powstrzymywały burzowe chmury, tak że często trzeba było wielu godzin, aby dotarły do naszej wsi. Gdy tylko błyskawice stawały się bardziej jaskrawe, a grzmoty jeszcze głośniejsze, wiedzieliśmy, że nad wioską zapanowała pogoda. Gdy nagle z nieba spadł oślepiający, niebiesko-biały błysk, a zaraz po nim rozległ się mrożący krew w żyłach grzmot, to znaczyło, że nastąpiło uderzenie. Czerwonawe światło ognia oznajmiło katastrofę, a dzwon strażacki wiszący wysoko w szczycie szkoły zaczął jinglować ze skomleniem. Mężczyźni z ochotniczej straży pożarnej zakładali swoje mundury i buty podczas silnych burz i byli gotowi do akcji. Z remizy wyciągano starą ręczną sikawkę, zaprzęgano do niej kilka koni i w pośpiechu ruszano do źródła ognia. Choć w Jerzwałdzie nie brakowało wody, dotkniętego pożarem domu czy stajni nie dało się już prawie uratować. Straż pożarna musiała w większości przypadków ograniczyć się do zabezpieczenia sąsiednich budynków przed rozprzestrzenianiem się ognia oraz do ratowania zwierząt i inwentarza.
W 1929 roku, w uciążliwie gorący letni dzień, przez całe południowo-zachodnie Prusy Wschodnie przetoczyła się straszliwa burza. Pracowaliśmy wtedy w Brusinach i budowaliśmy tam nową szkołę. Kiedy pogoda dotarła do wsi, w pośpiechu opuściliśmy plac budowy i schroniliśmy się w oddalonym o około 50 metrów budynku starej szkoły. Niektórzy budowniczowie zdołali dotrzeć do szałasu budowlanego tylko w połowie drogi na wzgórze. Potem świat jakby się skończył! To nie była zwykła burza, ale piekło uwolnionych sił natury, porównywalne z ciężkim ogniem bębnowym, o którym my chłopcy słyszeliśmy od starszych czeladników i ich wojennych doświadczeń. Dopiero wieczorem ciężka burza ustąpiła. Niedługo potem pojawiły się pierwsze wiadomości o rozmiarach zniszczeń. W Siemianach, naszej sąsiedniej wsi, bóg pogody szalał straszliwie. W tym czasie piorun uderzył w 11 budynków. Pełen rozmiar katastrofy jest jeszcze gorszy, gdy przypomnimy sobie, że rok wcześniej,w 1928 roku 23 budynki padły ofiarą płomieni w wielkim pożarze.
Ale wracając do Jerzwałdu. Centrum wsi stanowiła duża, piękna szkoła, w której przez 28 lat główny nauczyciel Ernst Skupch prowadził swój surowy, ale korzystny dla całych pokoleń mieszkańców Jerzwałdu pułk. Na dziedzińcu szkolnym, tuż obok cmentarza, w połowie lat dwudziestych XX wieku wzniesiono pomnik wojenny poświęcony żołnierzom poległym w I wojnie światowej. Na fundamencie, wykonanym z ciosanych kamieni polnych, stały 4 ogromne kwadratowe bloki granitowe, zwieńczone granitową płytą jako daszkiem, wysoko nad sobą w formie obelisku. Widniał na nich napis: „Tym, którzy nie wrócili”. Na czterech bokach dolnego bloku granitowego wyryte były nazwiska poległych. Jerzwałd zapłacił ogromną cenę krwi w obu wojnach światowych. Większość moich młodzieńczych przyjaciół i towarzyszy sportowych również straciła życie na polach bitew. O ich bohaterskiej śmierci nie świadczy żaden kamień pamiątkowy w ojczyźnie. Ich groby na bezkresnym Wschodzie zniknęły i zostały wymazane, tak jak kiedyś ich życie. Dla nas, ocalałych, nie było powrotu do domu. Obcy osiedlili się w naszej ojczyźnie. Zawsze pozostaną obcymi na tej ziemi, która nigdy do nich nie należała i nigdy nie będzie należeć, dopóki nie zostanie oddana przez nas, jej prawowitych właścicieli.
W naszej wsi Jerzwałd były 3 karczmy; jedna z nich, „Eichenlaube”, znajdowała się bezpośrednio na skraju lasu. Wszystkie trzy miały piękne sale, w których kluby wiejskie obchodziły swoje letnie i zimowe święta. To były prawdziwe imprezy! Po świetnie zagranym przedstawieniu następowały godziny wesołej zabawy i tańców.
Latem kluby paradowały z muzyką i flagami na strzelnicę w pobliskim lesie. Tam znajdowały się strzelnice, a także parkiet do tańca. Ludzie świętowali tu do zmroku, a potem przy dźwiękach muzyki wracali do wsi.
W naszej wsi było kilka sklepów, w tym 2 piekarnie i 2 masarnie. Była też mleczarnia, z której mieszkańcy wsi i okolic mogli zaopatrywać się w prawie wszystkie produkty mleczne. Obecne były również ważne zawody rzemieślnicze takie jak: stolarze, szewcy, bednarze, kołodzieje, kowale i rymarze. Był też dentysta i urzędowo licencjonowany inspektor mięsa. Tartak, przedsiębiorstwo Murscha, które dawało tak wielu mieszkańcom Jerzwałdu pracę i chleb, niestety w latach dwudziestych XX wieku coraz bardziej tracił na znaczeniu. Duży tartak stanął, a inne pracowały tylko na połowie mocy.
W nowoczesnym młynie kamienie i młyny walcowe były w stanie spoczynku, tak że wielu pracowników musiało podjąć inną pracę w Zalewie lub Suszu.
Z północy na południe wieś przecinał niewielki strumień, który łączył jezioro Płaskie z jeziorem Rucewo. Na zachód od strumienia gleba była lekka, w większości piaszczyste pola ziemniaków lub żyta. Natomiast wschodnia część była ciężką gliniastą glebą, na której w gorące letnie dni pojawiały się pęknięcia w kształcie kciuka. Gospodarstwa w naszej okolicy były średniej wielkości, tzn. ledwo przekraczały 100 morgów
.Na początku lat trzydziestych wszędzie panowało wielkie bezrobocie. Dotknęło ono również Jerzwałd i jego okolice. W tym czasie, w ramach obrony Prus Wschodnich przed potężnym i wojowniczym polskim sąsiadem, rozpoczęto prace nad budową kanału, który miał połączyć nasze płytkie jezioro z malowniczym jeziorem Twaruczek w lesie. Wielu mieszkańców Jerzwałdu musiało ciężko pracować za skromne wynagrodzenie, gdyż koparki i spychacze nie były jeszcze wtedy w użyciu. Niestety wszystkie te obiekty nigdy później nie powstały i nie przydały się nam.
W 1925 roku młodzi mężczyźni z wioski zebrali się i założyli jerzwałdzki klub gimnastyczny i sportowy. Prezesem został Paul Zimmermann, który w latach 1900-01 brał udział w buncie bokserów w Chinach i odniósł kilka ran. Paul Klotzke, elblarzanin, który był zatrudniony w firmie Mursch jako kierowca, został mianowany pierwszym trenerem gimnastyki. Przekazał on gimnastykom niezwykłą wiedzę. W lecie głównym zajęciem była lekkoatletyka, która odbywała się na podwórku szkolnym i na przyległej ulicy wiejskiej. Oczywiście grano też w piłkę nożną na tzw. podwórku leśnym w lesie. Ten plac leśny nie był w żadnym wypadku zdatnym do użytku boiskiem, ponieważ wszędzie były porozrzucane głębokie ślady po wozach, duże dziury i podobne kopce. Ale to nie przeszkadzało ówczesnym piłkarzom z Jerzwałdu. Było wśród nas nawet kilku utalentowanych graczy, którzy w operowaniu piłką mogliby się mierzyć z dzisiejszymi zawodnikami Bundesligi! W lekkoatletyce, oprócz zawodów z innymi klubami z okolicy, najważniejsza była coroczna sztafeta Tannenber (6 x 100 m). W tej sztafecie startowała drużyna ze Szwalewa. Jak daleko sięgam pamięcią, Jerzwałd chyba zawsze było zwycięzcą.
Na początku lat 30 -tych, my sportowcy wybudowaliśmy własny obiekt sportowy na „Krebs-Berg”. Każdy uścisk dłoni i uroczystość wmurowania kamienia robiliśmy sami, bo nie było wsparcia finansowego dla klubów wiejskich.
Miesiące zimowe były zarezerwowane wyłącznie na gimnastykę z aparatem. Dwa razy w tygodniu gimnastyka odbywała się w nowej, pięknej sali zajazdu w Damrau. Wielu gimnastyków osiągało bardzo godny szacunku poziom. Po zakończeniu wieczorów ćwiczeń często siadaliśmy wokół dużego pieca i z zapałem śpiewaliśmy stare ludowe i gimnastyczne piosenki: W późniejszych latach wielokrotnie myślałem o wersach starej pieśni gimnastycznej, która mówi między innymi:
„Ale kiedy chmury piętrzą się ciężko na niebie i niebezpieczeństwa i wzrastają, wtedy w naszych sercach wzbiera, ojczyzna szczur, frisch auf! Wtedy używamy naszego życia, by pokonać wroga, by być wolnym!”
Człowiek po człowieku, gimnastycy i śpiewacy wiernie wypełnili przyrzeczenie. Wszyscy oni oddali swoje życie, aby ocalić Ojczyznę i swoją ojczystą ziemię Prus Wschodnich. Naszymi sportowymi i ludzkimi wzorami do naśladowania byli Otto Heruth, Hermann Lonkowski i Fritz Meißner, oraz wielu innych, którzy zginęli śmiercią bohaterską.
Najlepszy czas w jego krótkiej historii był niewątpliwie pod przewodnictwem Kurta Bartnika. Był to nasz nauczyciel, bardzo aktywny i pełen dobrych pomysłów. Ponieważ sam był genialnym pianistą, szybko skompletował mały zespół składający się z 10-12 członków klubu, którzy często grali na skrzypcach, mandolinie, lutni i innych instrumentach w naszej wsi na potańcówkach i cieszyli się dużą popularnością. Tam też pilnie ćwiczyliśmy obsługę karabinu sportowego i strzelanie na stojąco, na klęczkach i na kolanach, czyli w 3 rodzajach strzelania. W międzyczasie chłodna trawa okrywa również tego niezapomnianego prezesa klubu.
Jerzwałd miał potem tylko kilka spokojnych lat. Wraz z wybuchem II wojny światowej w 1939 roku rozpoczęła się wielka zagłada: najlepsi mężczyźni i młodzież zostali powołani pod broń. Ramię w ramię walczyli na śmierć i życie. Po prawie 6 latach wojny, z dnia na dzień Jerzwałd dotknęła katastrofa. Czerwona swołocz w Prusach Wschodnich. Podżegani przez Ilję Ehrenburga i towarzyszy radzieckich partyzantów dopuszczali się niewyobrażalnych okrucieństw. W Jerzwałdzie, jak wszędzie indziej, ludność, która nie zdążyła uciec w bezpieczne miejsce, była gwałcona, mordowana i uprowadzana, domy i gospodarstwa palone, a żywy inwentarz wywożony do Rosji. Ci, którym udało się uciec, poszli przez lasy Starego Dzierzgonia w kierunku Malborka, gdzie spotkał ich niepewny los. Pozostali tylko nieliczni i nasi zmarli. Od ponad 700 lat spoczywają w ziemi wschodniopruskiej, którą kiedyś zasiedlili i uczynili użyteczną dla Cesarstwa Niemieckiego. Spoczywają na cmentarzach naszych wsi i miasteczek, na polach bitewnych pod Grunwaldem, Olsztynkiem i gdzie indziej, albo zostali pochowani na poboczu drogi, bo zginęli podczas ucieczki w srogim mrozie w lodzie i śniegu lub przez wrogie nisko lecące samoloty. Wszyscy oni nie znajdą wiecznego spoczynku w swoich grobach i zawsze będą czekać na nas, swoich krewnych i przyjaciół, aby kiedyś powrócić.
Fritz Borrmann (wcześniej Jerzwałd) Lindenstr. 13, 3119 Altenmedingen
Euforia czy rozczarowanie
Niektórzy rodacy, którzy – bardzo blisko domu odwiedzili stare miejsca ich pochodzenia,
zastali zmienione, co zostawili za sobą, gdy uciekali.
Małe miasteczko, w którym się urodzili, pokazał im zupełnie inny obraz: Żaden budynek nie pozostał bez szwanku w czasie wojny. Wiele tęsknot pozostało niezaspokojonych.
Spacerowali po starych ulicach w kierunku miejsca urodzenia, jeśli nie zostało spalone. Chcieli udekorować kwiatami groby swoich rodziców: Wydawało się niemal, jakby to był inny kraj.
Spojrzenie padło na lipę w ogrodzie, na którym stworzyłeś świat jako dziecko: W tym czasie zobaczyłeś dwoje szczęśliwych ludzi czekających na ławce na trawniku, słuchając wołania kukułki.
Chcieli poszukać starej łąkowej ścieżki, Na których kwiaty kwitły wzdłuż pola.
Szło się drogą pod dębami i bukami:
Ale daremnie się starał.
Kościoły, rynek i ulice są ledwo rozpoznawalne, to zejście w dół uliczki pamięci.
Ale nigdy nie pozwól, by zapomniano o tym ta ziemia: to nasz domowy korytarz!
Anton Wagner (fr.Mohrungen) Agnesstr. 67
5300 Bonn 3
Fritz Borrmann Borrmanna (ur. 8 sierpnia 1912) zmarł 11 listopada 1991) w Altenmedingen.
W Das Ostpreussenblatt z 9.11.1991, nr 45 str. 22 ukazał się nekrolog:
tłumaczenie za pomocą DeepL
„Gdy zamknę oczy, z dala od ojczyzny, już nigdy nie zobaczę miejsca, gdzie stała moja kołyska, zanim wybito mi oko, ręka stygnie, usta szepczą: „Pozdrawiam ojczyznę”.
Po życiu pełnym energii i wigoru – chciałby zostać – Pan Bóg wezwał mojego drogiego męża, ojca, dziadka, brata, szwagra i wujka Fritza Borrmanna (8 sierpnia 1912 – 11 listopada 1991) (dawniej Gerswalde).
do siebie do wieczności.
Jego życie było naznaczone wielką miłością do swojej wschodniopruskiej ojczyzny i troską o siebie.
W cichej żałobie:
Tatiana Borrmann z domu Janke
Barbara Borrmann i Moritz Alfred Borrmann
Paula Greiner z domu Borrmann
i rodzina Hilde Borrmann
Lindenstraße 13,3119 Altenmedingen
